Latin Paleography From Antiquity to the Renaissance [by A. M. Piazzoni]

Urb.lat.1146

Manuscript information

Resource type:
Manuscript
Collection:
Urb.lat.
Shelfmark:
Urb.lat.1146
Library:
Biblioteca Apostolica Vaticana
Date:
sec. IX med
Beginning date:
851
Ending date:
875
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Support:
membr.
Height:
235
Width:
195
Extent:
IV. 58. II
Content:
ff. 1r, 3v, frontespizi: "Incipit Apicae Caelii"; "Incipit Conditum Paradoxum".
Overview:
Apicius, De re coquinaria.
Exhibit Tags:
Carolina

Description

Bibliography:
Manuscrits classiques, II.2 pp. 654-655; J. Ruysschaert, Les frères Andreoli relieurs des Chigi, Cité du Vatican 1992; Vedere i classici, pp. 186-188.
Other name:
Guidobaldo II della Rovere, duca di Urbino, 1514-1574 [owner]
Federico da Montefeltro, duca d'Urbino, 1422-1482 [owner]
Poliziano, Angelo, 1454-1494 [person]
Charles II, le Chauve, re di Francia, 823-877 [recipient]
Innocentius PP. XII, 1615-1700 [owner]
Brancati, Lorenzo, card., 1612-1693 [owner]
Andreoli, Giovanni, f. 1670 [person]
Derolez, Albert [person]
Collation:
7 fascicoli: 1 senione (ff. 1-12); 2 binione (ff. 13-16); 3 senione (ff. 17-28); 4 binione (ff. 29-32); 5 senione (ff. 33-44); 6 binione (ff. 45-48); 7 senione (ff. 49-52 [-2]). Le guardie anteriori sono: I cart., II-IV membr., mentre le posteriori sono entrambe membr.
Layout:
A piena pagina con giustificazione a bandiera e in vedetta (mm 160x136) su 20/20 ll./rr.; rigatura a secco ben visibile (tipo Derolez 31, ma senza il prolungamento sui margini della doppia riga di giustificazione); fori guida talvolta appena rifilati (es. f. 26).
Foliation:
Moderna a inchiostro in cifre arabiche, in alto a destra.
Writing:
Altomedievale italiana del tipo protocarolina per il testo; capitale di tipo epigrafico nei frontespizi; capitale libraria per gli explicit; onciale per i titoli delle ricette
Writing - Note:
Copista unico, inchiostro nero; annotazione in merovingica "Apicae C(ae)li" (f. 1v; Vedere i classici, pp. 186-188); qualche intervento su rasura.
Decoration - Note:
2 frontespizi con tabella purpurea viola intenso al centro del foglio (ff. 1r, 3v; mm 195x150, mm 200x155), racchiusa entro una cornice a palmette in rosso e in giallo, su fondo nero; all’interno di esse gli incipit sono vergati in crisografia e in capitale di tipo epigrafico, nel secondo caso inchiavardate, "Inc(i)p(it) / Api(cae) / Cae(lii)" (f. 1r); "Inc(i)p(it) / Conditu(m) / Paradoxu(m)" (f. 3v); sull’esterno, semicirconferenze anch’esse a palmette in viola, giallo, rosso e argento; 4 fogli decorati con porte (ff. 1v-3r; mm 190x135), sul modello delle Tavole dei canoni: l’indice dei capitula, con iniziali calligrafiche rosse e a bandiera, si dispone entro strutture ad archi a tutto sesto ornati a palmette, elementi fitomorfi, volatili e lampade a sospensione, tutto in policromia (viola, rosso, giallo, argento); numerose iniziali calligrafiche in rosso (mm 18x12, media), all’incipit di ogni ricetta, accompagnata da un numero romano progressivo, e il cui titolo è rubricato.
Binding - Note:
Su quadranti di cartone, in marocchino bruno decorato con triplo filetto lungo tutto il perimetro dei piatti, sul dorso quattro nervi e impressioni in oro, sul primo tassello la vecchia segnatura "1052 VR∙B", sugli altri le insegne di Innocenzo XII (1691-1700) e del card. bibliotecario Lorenzo Brancati (1681-1693). Sovraccoperta di cartoncino celeste.
Condition:
Ottimo, ad eccezione dell’ossidazione, dello spandimento e del trapelamento dell’inchiostro d’argento.
Signatures:
Assenti.
Catchwords:
Assenti.
Other author:
Supino Martini, Paola, 1942-2002 [external]
Pellegrin, Elisabeth, 1912-1993 [external]
Piacentini Scarcia, Paola, 1938- [external]
Ruysschaert, José, sac., 1914-1993 [external]
General note:
Per questo ms. cf. anche G. Corso, Urb. lat. 1146, in Catalogo dei codici miniati della Biblioteca Vaticana. II. I manoscritti Urbinati, a cura di S. Maddalo - E. Ponzi, con la collaborazione di C. Paniccia, Città del Vaticano (Studi e testi), in corso di elaborazione.
Language:
Latino.
Alphabet:
Latino.
History:
Il codice è appartenuto alla biblioteca di Federico da Montefeltro ed era registrato nell'Indice vecchio, compilato attorno al 1487 dal bibliotecario Agapito (Urb. lat. 1761: "Apicius Celius de Condimentis. Codex vetustus In Purpureo.", Stornajolo, Codices Urbinates graeci, p. CXIV, nr. 442). La segnatura "1052", impressa in oro sul dorso e a f. 1r a inchiostro nero in basso a sinistra, è relativa all'inventario vaticano di Stefano Gradi (Urb. lat. 1388; cf. Stornajolo, Cod. Urb. lat. 1001-1779, p. XIX; cf. anche D'Aiuto, Urbinati, in Guida ai Fondi BAV, I, pp. 538-539). Timbri della Biblioteca Apostolica Vaticana ai ff. 1r, 4r, 58v.

Administrative information

Source of information:
Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, tomus III: Codices 1001-1779, Romae 1921, p. 174.

Curatorial narrative

L’Urb. lat. 1146 è uno dei due soli testimoni dell’opera De re coquinaria di Apicio antecedenti il XV sec. Il manoscritto fu prodotto nel IX sec. nello scriptorium di S. Martino di Tours probabilmente come dono per Carlo il Calvo secondo quanto riportato da Bischoff. L’ambiente di copia è confermato anche da numerosi elementi di carattere paleografico: si segnala, in particolare, per le correzioni marginali e interlineari, l’utilizzo di un inchiostro blu documentato nel monastero francese dopo la metà del IX sec. Il codice, per formato quasi quadrato e tipologia decorativa, deriverebbe da un modello di lusso tardo-antico. Di particolare interesse è, infatti, l’utilizzo di una doppia arcata per contenere l’indice dei capitula (ff. 1r-3r): la soluzione ornamentale qui adottata è la stessa utilizzata in epoca tardo-antica per la mise- en- page dei Canoni eusebiani. La mano che ha vergato i capitula iniziali non è la stessa che ha vergato il resto del codice: tuttavia entrambi i copisti usano una proto-carolina. Molto rigida è la struttura del testo all’explicit di un libro in capitale segue l’incipit del successivo in onciale in inchiostro rosso, quindi i capitula introdotti da iniziali in maiuscolo rubricate e fuori margine. Numerose sono le correzioni  del copista principale. A margine, in alcuni punti (ff. 22v, 24v, 35v e 48v), sono ravvisabili delle indicazioni paratestuali destinate a scomparire con la rifilatura del codice.

Il manoscritto giunse da Tours a Bologna: la sua presenza qui è testimoniata già nel 1464 come mostra il suo apografo, Firenze, Biblioteca Riccardiana, ms. 662. Acquisito dai duchi di Urbino (compare nell’Indice vecchio) fu concesso in prestito dal duca ad Angelo Poliziano. Il codice è pervenuto in Biblioteca Vaticana col fondo Urbinate nel 1658.

Il brano trascritto ed annotato è al f. 4r: Apicius, De re coquinaria I, 1

 

Bibliografia

LOWE, Die Haupt-Handschriften, pp. 1174-1175; RAND, A survey, p. 144, n. 90, tav. CXII, 1-2; SUPINO-MARTINI, nr.12, pp. 186-188. Ulteriore bibliografia.

Parts of this manuscript

1r-3r

Apicius, Caelius, sec. I Index

Date:
sec. IX med
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Locus:
1r-3r
Author:
Apicius, Caelius, sec. I [internal]
Other author:
Milham, Mary Ella, 1922- [external]
Supplied title:
Index
Uniform title:
De re coquinaria (Apicius, Caelius, sec. I)
Language:
Latino
Alphabet:
Latino.

32r-37r

Apicius, Caelius, sec. I Tropetes, liber sextus

Date:
sec. IX med
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Locus:
32r-37r
Author:
Apicius, Caelius, sec. I [internal]
Other author:
Milham, Mary Ella, 1922- [external]
Title:
Tropetes, liber sextus
Uniform title:
De re coquinaria (Apicius, Caelius, sec. I). 6, Trophetes
Language:
Latino.
Alphabet:
Latino.
Source of information:
Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, tomus III: Codices 1001-1779, Romae 1921, p. 174.

3v-8r

Apicius, Caelius, sec. I Conditum paradoxum, liber primus

Date:
sec. IX med
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Locus:
3v-8r
Author:
Apicius, Caelius, sec. I [internal]
Other author:
Milham, Mary Ella, 1922- [external]
Title:
Conditum paradoxum, liber primus
Uniform title:
De re coquinaria (Apicius, Caelius, sec. I). 1, Conditum paradoxum
Language:
Latino.
Alphabet:
Latino.
Source of information:
Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, tomus III: Codices 1001-1779, Romae 1921, p. 174.

8r-11r

Apicius, Caelius, sec. I Epimeles, liber secundus

Date:
sec. IX med
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Locus:
8r-11r
Author:
Apicius, Caelius, sec. I [internal]
Other author:
Milham, Mary Ella, 1922- [external]
Title:
Epimeles, liber secundus
Uniform title:
De re coquinaria (Apicius, Caelius, sec. I). 2, Sarcoptes
Language:
Latino.
Alphabet:
Latino.
Source of information:
Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, tomus III: Codices 1001-1779, Romae 1921, p. 174.

11r-16r

Apicius, Caelius, sec. I Cepuros de holeribus, liber tertius

Date:
sec. IX med
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Locus:
11r-16r
Author:
Apicius, Caelius, sec. I [internal]
Other author:
Milham, Mary Ella, 1922- [external]
Title:
Cepuros de holeribus, liber tertius
Uniform title:
De re coquinaria (Apicius, Caelius, sec. I). 3, Cepuros
Language:
Latino.
Alphabet:
Latino.
Source of information:
Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, tomus III: Codices 1001-1779, Romae 1921, p. 174.

16r-26r

Apicius, Caelius, sec. I Pandecter, liber quartus

Date:
sec. IX med
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Locus:
16r-26r
Author:
Apicius, Caelius, sec. I [internal]
Other author:
Milham, Mary Ella, 1922- [external]
Title:
Pandecter, liber quartus
Uniform title:
De re coquinaria (Apicius, Caelius, sec. I). 4, Pandecter
Language:
Latino.
Alphabet:
Latino.
Source of information:
Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, tomus III: Codices 1001-1779, Romae 1921, p. 174.

26v-31v

Apicius, Caelius, sec. I Ospreon, liber quintus

Date:
sec. IX med
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Locus:
26v-31v
Author:
Apicius, Caelius, sec. I [internal]
Other author:
Milham, Mary Ella, 1922- [external]
Title:
Ospreon, liber quintus
Uniform title:
De re coquinaria (Apicius, Caelius, sec. I). 5, Ospreon
Language:
Latino.
Alphabet:
Latino.
Source of information:
Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, tomus III: Codices 1001-1779, Romae 1921, p. 174.

37v-44r

Apicius, Caelius, sec. I Politeles, liber septimus

Date:
sec. IX med
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Locus:
37v-44r
Author:
Apicius, Caelius, sec. I [internal]
Other author:
Milham, Mary Ella, 1922- [external]
Title:
Politeles, liber septimus
Uniform title:
De re coquinaria (Apicius, Caelius, sec. I). 7, Politeles
Language:
Latino.
Alphabet:
Latino.
Source of information:
Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, tomus III: Codices 1001-1779, Romae 1921, p. 174.

44v-53v

Apicius, Caelius, sec. I Tetrapus, liber octavus

Date:
sec. IX med
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Locus:
44v-53v
Author:
Apicius, Caelius, sec. I [internal]
Other author:
Milham, Mary Ella, 1922- [external]
Title:
Tetrapus, liber octavus
Uniform title:
De re coquinaria (Apicius, Caelius, sec. I). 8, Tetrapus
Language:
Latino.
Alphabet:
Latino.
Source of information:
Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, tomus III: Codices 1001-1779, Romae 1921, p. 174.

53v-56r

Apicius, Caelius, sec. I Thalassa, liber nonus

Date:
sec. IX med
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Locus:
53v-56r
Author:
Apicius, Caelius, sec. I [internal]
Other author:
Milham, Mary Ella, 1922- [external]
Title:
Thalassa, liber nonus
Uniform title:
De re coquinaria (Apicius, Caelius, sec. I). 9, Thalassa
Language:
Latino.
Alphabet:
Latino.
Source of information:
Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, tomus III: Codices 1001-1779, Romae 1921, p. 174.

56v-58v

Apicius, Caelius, sec. I Halieus, liber decimus

Date:
sec. IX med
Country:
Francia
Region:
Francia centro-settentrionale
Place:
Tours
Locus:
56v-58v
Author:
Apicius, Caelius, sec. I [internal]
Other author:
Milham, Mary Ella, 1922- [external]
Title:
Halieus, liber decimus
Uniform title:
De re coquinaria (Apicius, Caelius, sec. I). 10, Alieus
Language:
Latino.
Alphabet:
Latino.
Source of information:
Codices Urbinates Latini, recensuit C. Stornajolo, tomus III: Codices 1001-1779, Romae 1921, p. 174.