Pal.lat.1564
Manuscript information
- Resource type:
- Manuscript
- Collection:
- Pal.lat.
- Shelfmark:
- Pal.lat.1564
- Library:
- Biblioteca Apostolica Vaticana
- Date:
- sec. IX in
- Beginning date:
- 801
- Ending date:
- 825
- Country:
- Germania
- Region:
- Bassa Renania
- Support:
- membr.
- Height:
- 278
- Width:
- 196
- Extent:
- XIII. 160
- Content:
- Corpus agrimensorum Romanorum.
- Overview:
- Agrimensores
Description
- Bibliography:
- Manuscrits classiques, II.2, p. 216-223; Vedere i classici, p. 177-182.
- Collation:
- 17 fascicoli: 2 bifolii (ff. 1-2 [sostenuto tramite brachette cartacee], 3-4); 3-17 quaternioni (ff. 29-36, 37-44, 45-52, 53-60, 61-68, 69-76, 77-84, 85-92, 93-100, 101-108, 109-116, 117-124, 125-132, 133-140, 141-148 [+1]); ff. Iv, III-XIIIv, 5r-8(bis)v, 14r-16v, 21, 28bis, 40r-41v, 149bis, 151r-159v vacui.
- Layout:
- colonna unica; rr. 26 /ll. 26 ; mm 210x132; rigatura a secco.
- Foliation:
- manuale, in cifre arabiche a matita sul margine superiore esterno (+ ff. 8 bis, 28 bis, 149 bis); manca la numerazione ai ff. 17 e 23.
- Writing:
- carolina
- Writing - Note:
- copista unico che verga il testo in inchiostro bruno; ff. I e 160 pergamena di reimpiego contenente il testo di un breviario del sec. XIV; annotazioni di Metellus Sequanus ai ff. 1-4 e a f. 150v testo vergato sempre dalla stessa mano.
- Decoration - Note:
- Il manoscritto è illustrato da oltre 300 disegni, alcuni realizzati a penna e inchiostro rosso, mentre altri, poco più della metà, sono vivacemente colorati (ff. 1r, 2r, 3r, 4r, 22r-28v, 45r-46v, 47v-51r, 73v-87r, 88r-90r, 91r-101r, 102r, 104r, 106r, 107r-108v, 113r-117r, 119r, 120v, 121r, 122r-124r, 134r, 135v-136r, 139r-140r, 144v-147r); iniziali calligrafiche in inchiostro rosso; titoli rubricati.
- Binding - Note:
- coperta in pergamena neutra, sul dorso lo stemma impresso in inchiostro bruno scuro di papa Paolo VI (1963-1978); sul contropiatto anteriore è stato apposto parte dell’antico dorso con l’indicazione della segnatura e del titolo dell’opera: “De Agrimensoria.Auctores varij”.
- Condition:
- buono; sporadici difetti di concia e pergamena talvolta spessa e ingiallita; numerose macchie di umidità.
- Signatures:
- sequenza alfanumerica in inchiostro bruno, apposta al centro del margine inferiore a fine fascicolo.
- Other name:
- Matalius, Ioannes Metellus, 1520-1597 [glossator]
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
Curatorial narrative
Il Pal. lat.1564 è un prezioso testimone della tradizione diretta dei manoscritti contenente il Corpus Agrimensorum Romanorum realizzato nella prima metà del IX secolo, esemplato da un originale perduto del VI secolo (Mütherich, Der karolingische, p. 61; Toneatto, Codices artis). Il codice, proveniente dalla Bassa Renania e prodotto nell’ambito della corte imperiale di Aquisgrana è un esempio straordinario dell’attività degli scriptoria carolingi (dello stesso periodo cfr. ad esempio il codice di Rabano Mauro, ms. Reg. lat.124). Le oltre trecento illustrazioni che corredano il codice realizzate in campo aperto a penna e inchiostro rosso e il più delle volte colorati, rappresentano carte gromatiche, carte corografiche romane del catasto, i confini territoriali profilati in cui vengono evidenziate le montagne e i fiumi, le colonie romane; un set illustrativo dunque estremamente utile da un punto di vista topografico e catastale in cui l’agrimensore è facilitato nell’interpretazione grazie all’inserimento delle didascalie (Toneatto, Codices artis; Toneatto, Scheda nr. 9). Il manoscritto ha suscitato grande interesse nell’ambito degli studi storico-artistici per via delle miniature presenti ai ff. 1r-4r di estrema qualità esecutiva, come il caso dell’immagine con il consesso tra funzionari civili, in tutto nove personaggi riuniti, come i nove nomina agrimensorum, che discutono con codici e rotoli alla mano (f. 2r). L’elevato numero di illustrazioni presenti nel Corpus agrimensorum Romanorum del manoscritto palatino è confrontabile per qualità e numero di immagini solo con il codice Arceriano (V-VI secolo; Wolfenbüttel, Herzog August Bibl., Guelf. 36.23) e il più tardo esemplare ms. Vat. lat. 3132 realizzato nel XVI secolo come copia rinascimentale dell’antico codice Arceriano che doveva trovarsi a Roma, nei primi decenni del Cinquecento, dopo essere passato verosimilmente per Bobbio (Carder, Art historical).
Parts of this manuscript
9r(1)
Codex Theodosianus
9r(2)
Pauli Sententiarum ex libro quinto de poenis
9r-10r
De sepulchris
10r-11r
Impp. Theodosius et Valentinianus AA.
11r
Paulus libro. XXIII. ad edictum post alia
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 276-277.
- Locus:
- 11r
- Title:
- Paulus libro. XXIII. ad edictum post alia
- Supplied title:
- Digesta
- General note:
- Excerptum: Corpus iuris civilis (lib. II).
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
11r-12r
De agrorum qualitate
12r-13v
De controversiis agrorum
22r-28v
Liber Diazographus
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 42-67.
- Locus:
- 22r-28v
- Supplied title:
- Liber Diazographus
- General note:
- Illustrazioni a piena pagina, prive di testo ad eccezione i due didascalie in inchiostro bruno chiaro vergate a f. 25v: "De positione terminorum controversia"; "Rigor finalis latitudo eius usque tricinta".
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
29r-44v
De condicionibus agrorum
45r-46v
Ex libris Dolabellae
47v-48r
Ex libris Latini De terminibus
48v
Genera lapidum finalium
48v-50r
Auctores Gaius, Vitalis, Faustus et Valerius
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 307-308.
- Locus:
- 48v-50r
- Supplied title:
- Auctores Gaius, Vitalis, Faustus et Valerius
- General note:
- f. 48v: Fragmentum de agrorum finitionibus; f. 49r: Fragmentum de terminis; ff. 49r-50r: Fragmentum de adsignationum finitionibus.
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
50v
Fragmentum de agrorum finibus
50v-51v
Latinus. VP. Togatus
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 309.
- Locus:
- 50v-51v
- Title:
- Latinus. VP. Togatus
- Supplied title:
- Fragmentum de agrorum finitionibus et terminorum litteris singularibus
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
51v-62r
Ex libro XII Innocentius VP auctor de litteris notis iuris ex ponendis
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 310-327.
- Locus:
- 51v-62r
- Title:
- Ex libro XII Innocentius VP auctor de litteris notis iuris ex ponendis
- Supplied title:
- Casae litterarum
- General note:
- Excerpta.
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
62r-62v
Mensurarum genera
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 339.
- Locus:
- 62r-62v
- Title:
- Mensurarum genera
- Supplied title:
- Mensurarum porrectarum et quadratarum, necnon ponderum, nomina, rationes, notae
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
63r-73v
Liber coloniarum I
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 211-249.
- Locus:
- 63r-73v
- Supplied title:
- Liber coloniarum I
- General note:
- Excerpta. f. 63r: Nomina agrorum; ff. 63r-66r: Provincia Tuscia; ff. 66r-67r: Provincia Piceni; ff. 67r-67v: Mensurae terminorum; ff. 67v-68r Provincia Valeria; ff. 68r-68v: Provincia Apulia et Calabria; ff. 68v-69r: Provincia Dalmatiarum; ff. 69r-72v: Civitates Campaniae; ff. 73r-73v: Limites et agri.
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
73v-79r
Expositio et ratio omnium formarum
79r-82r
Elementa
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 377-381.
- Locus:
- 79r-82r
- Supplied title:
- Elementa
- Uniform title:
- Elementa (Euclides, sec. III a.C.)
- General note:
- Excerpta (lib. I).
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
82v-108v
De limitibus constituendis
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 167-208.
- Locus:
- 82v-108v
- Supplied title:
- De limitibus constituendis
- Uniform title:
- De limitibus (Hyginus Gromaticus, maior, sec. II)
- General note:
- Excerpta.
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
108v-112v
De conditionibus agrorum
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 113-115.
- Locus:
- 108v-112v
- Supplied title:
- De conditionibus agrorum
- Uniform title:
- De conditionibus agrorum (Hyginus Gromaticus, maior, sec. II)
- General note:
- Excerpta.
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
112v-122r
Digesta Gromatica
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 340-353.
- Locus:
- 112v-122r
- Supplied title:
- Digesta Gromatica
- General note:
- Excerpta. f. 112v: Litterae singulares; ff. 112v-114v: Terminorum diagrammata; ff. 115r-121v: Ordines finitionum ex diversis auctoribus; ff. 121v-122r: Litterae singulares.
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
122r-124r
De iugeribus metiundis
124r-126v
Finium regundorum
126v-127v
Lex Mamilia Roscia Peducae Alliena Fabia
128r-132v
Liber coloniarum II
133r
Litterae singulares
133r-140r
Ratio limitum regundorum
140r-147r
Casae litterarum
147v-149r
Etymologiae
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 366-376.
- Locus:
- 147v-149r
- Supplied title:
- Etymologiae
- Uniform title:
- Etymologiae (Isidorus, s., arciv. di Sevilla, c. 570-636)
- General note:
- Excerpta (lib. XV, 14, 1; lib. XV, 13, 15).
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
149r-149v
De limitibus constituendis
- Bibliography:
- K. Lachmann, Gromatici veteres, in F. Blaume, K. Lachmann, A. Rudorf, Die Schriften der römischen Felmesser, I, Berlin 1848, p. 167, 206-207.
- Locus:
- 149r-149v
- Supplied title:
- De limitibus constituendis
- Uniform title:
- De limitibus (Hyginus Gromaticus, maior, sec. II)
- General note:
- Excerpta.
- Language:
- Latino.
- Alphabet:
- Latino.
149v
Versus de hirundine
150r
Bucolica
18r-20v
Commentum Frontini De controversiis agrorum
47r-47v
Limitis repositio
50r-50v
De controversiis agrorum