Vat.lat.9882
Informazioni sul manoscritto
- Resource type:
- Manuscript
- Collection:
- Vat.lat.
- Segnatura:
- Vat.lat.9882
- Biblioteca:
- Biblioteca Apostolica Vaticana
- Datazione:
- sec. IX in
- Data inizio:
- 801
- Data fine:
- 825
- Paese:
- Italia
- Regione:
- Italia settentrionale
- Localita:
- Nonantola
- Materiale:
- membr.
- Altezza:
- 218
- Larghezza:
- 138
- Numero fogli:
- I. 297. I (guardie cartacee)
- Nota generale:
- Diversorum ss. Patrum Opera.
Descrizione
- Collazione:
- 36 quaternioni
- Scrittura:
- <scrittura altomedievale italiana>
- Scrittura - Nota:
- In textu vocabula rescripta (cf. ff. 52v, 107, 114), correctiones et addimenta nonnula [...]. In margine f. 179 addimentum alia manu saec. XII exaratum. Titulos hic illic alia manus saec. XI complevit (cf. ex. g. ff. 209v, 274).
- Decorazione - Nota:
- Litterae initiales maximae plerumque rubro ac viridi coloribus pro ingenio depictae; tituli ac numeri Romani rubro exarati. [...] in marginibus notabilia quaedam, et animalium hominumque figurae rudi calamo ad eodem librario forsitans delineatae (cf. ex. g. ff. 117v, 199, 122).
- Legatura -Nota:
- In tegumenti dorso stemmata Pii IX et I. B. Pitra card. bibliothecarii.
- Nota:
- In f. 1 totius codicis indiculus manu saec. XVIII.
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Provenienza:
- Basilica di Santa Croce in Gerusalemme.
Informazioni amministrative
- Fonte:
- M. Vattasso, E. Carusi, Codices Vaticani Latini: Codices 9852-10300, Romae 1914, pp. 101-103. M. Branchi, Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Modena 2011, pp. 170-172.
Testo del curatore
Il Vat. lat. 9882 è un codice di modesto formato, acefalo e mutilo, vergato in minuscola italiana del IX sec. che tramanda una parte delle Sententiae di Isidoro di Siviglia e i Sermones di Cesario di Arles. Realizzato, secondo Branchi, probabilmente a fini liturgici, il manoscritto proviene dall’abbazia di Nonantola. Tale provenienza è stata appurata sia su basi paleografiche, sia sui dati storici. La scrittura infatti presenta tutte le caratteristiche dei codici prodotti nel monastero modenese, mentre la disposizione a croce dei numerali, sia nell’elenco dei capitoli sia nelle rubriche, e le note a margine, scritte tramite i rinvii hd/hp, sono un richiamo quasi certo alle prassi in uso presso lo scriptorium. Anche l’apparato decorativo sembrerebbe suffragare tale ipotesi: decorate da più mani provenienti da uno steso milieu culturale, le iniziali ornate presentano chiari riferimenti ad un repertorio franco-settentrionale, già individuabile in altri manoscritti provenienti dalla stessa abbazia.
Acquistato dalla Vaticana tramite trattativa privata nel 1874 con il librario Paolo Petrucci, mediatore per conto di Maria Consalvi, il codice sembrerebbe essere scomparso in precedenza dalla biblioteca della basilica di S. Croce in Gerusalemme -dov’erano confluiti numerosi manoscritti provenienti dalle biblioteche cistercensi d’Italia- tra il 1664 (anno della stesura del catalogo del Ferrari, Chig. R. II. 64, ff. 12r-71v in cui il codice è presente) e il 1742 (anno del riordino effettuato dal Gioacchino Besozzi, 1679-1755).
Il brano trascritto e annotato è ai ff. 247v-248r: Caesrius Arelatensis, Sermones XXII, XCIX, 2, 19-34 (cfr. CCSL 103, pp. 104-105).
Bibliografia
GULLOTTA, Gli antichi cataloghi, pp. 464-470; RUYSSCHAERT, Les manuscrits, pp. 10, 32, 62, 66, 71 e 73; PALMA, Sessoriana, p. 55; BRANCHI, Lo scriptorium, pp. 170-172; CHERUBINI - PRATESI, Paleografia, pp.284-285, tav. 54. Ulteriori citazioni bibliografiche.
Descrizioni interne
175r-184v
Sermo CCXXXIII
- Locus:
- 175r-184v
- Titolo supplito:
- Sermo CCXXXIII
- Titolo uniforme:
- Dominis sanctis et in Christo desiderantis fratribus in Blandiacensi monasterio constitutis (Caesarius, s., vesc. di Arles, 470-542)
- Incipit testo:
- Sanctus ac venerabilis pater vester religiosa quidem humilitate sed prope
- Explicit testo:
- ad portum venire felicitatis supplicantibus vobis Adiuvante
- Nota:
- Cf. Barrali, Chronologia sanctorum et aliorum virorum [...] s. insulae Lerinensis, I, 289-292.
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Fonte:
- IAM29.3. M. Branchi, Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Modena 2011, pp. 170-172.
191v-198v
Sermo CCXXXVI
- Locus:
- 191v-198v
- Titolo:
- Sermo CCXXXVI
- Titolo uniforme:
- Sermo ad monachos (Caesarius, s., vesc. di Arles, 470-542)
- Incipit testo:
- Miror fratres dilectissimi, Dominum meum patrem
- Nota:
- Cf. Barrali, Chronologia sanctorum et aliorum virorum [...] s. insulae Lerinensis, I, 294-297.
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Fonte:
- IAM29.3. M. Branchi, Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Modena 2011, pp. 170-172.
198v-203r
Sermo CCXXXIV
- Locus:
- 198v-203r
- Titolo supplito:
- Sermo CCXXXIV
- Titolo uniforme:
- Alias s. Caesarii episcopi ad Monachos (Caesarius, s., vesc. di Arles, 470-542)
- Incipit testo:
- Sanctus ac venerabilis pater dum se ut cum venia
- Nota:
- Cf. Barrali, Chronologia sanctorum et aliorum virorum [...] s. insulae Lerinensis, I, 297-299.
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Fonte:
- IAM29.3. M. Branchi, Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Modena 2011, pp. 170-172.
224v-237v
Homilia VI
- Locus:
- 224v-237v
- Titolo supplito:
- Homilia VI
- Titolo uniforme:
- Homiliae (Caesarius, s., vesc. di Arles, 470-542). 6
- Incipit testo:
- Instruit nos atque hortatur
- Nota:
- Cf. Barrali, Chronologia sanctorum et aliorum virorum [...] s. insulae Lerinensis, I, 305.
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Fonte:
- IAM29.3. M. Branchi, Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Modena 2011, pp. 170-172.
237v-245r
Sermo LXI
- Locus:
- 237v-245r
- Titolo supplito:
- Sermo LXI
- Titolo uniforme:
- Sermo castigatorius (Eusebius Emesenus, m. c. 359. Opere spurie e dubbie)
- Incipit testo:
- Fidelium exhortatores animarum ministri sunt
- Nota:
- Cf. Barrali, Chronologia sanctorum et aliorum virorum [...] s. insulae Lerinensis, I, 309-311.
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Fonte:
- IAM29.3. M. Branchi, Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Modena 2011, pp. 170-172.
2r-138r
Sententiae, lib. II-III
- Locus:
- 2r-138r
- Titolo supplito:
- Sententiae, lib. II-III
- Titolo uniforme:
- Sententiae (Isidorus, s., arciv. di Sevilla, c. 570-636). 2-3
- Incipit testo:
- [...] iniquitas Sodomorum
- Nota:
- Textus acephalus.
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Fonte:
- IAM87. M. Branchi, Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Modena 2011, pp. 170-172.
245r-253r
Sermo XXIII
203r-209v
Sermo LXXII
209v-217r
Sermo LXXVII
- Locus:
- 209v-217r
- Titolo supplito:
- Sermo LXXVII
- Titolo uniforme:
- Item alia monitio eiusdem Ephrem, ut genua in oratione flectantur, et de verbis otiosis (Caesarius, s., vesc. di Arles, 470-542)
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Fonte:
- IAM12. M. Branchi, Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Modena 2011, pp. 170-172.
138r-144r
Sermo IV
277r-278v
Sermo CLXXIV
144v-151r
Homilia VI
151v-157v
Homilia VII, Ad monachos
157v-167v
Homilia VIII
167v-170v
Homilia IX
171r-175r
Homilia X
184v-191v
Sermo CCXXXV
217r-224v
Sermo CCXXXVII
265r-274r
Sermo CXXXV
- Locus:
- 265r-274r
- Titolo:
- Sermo CXXXV
- Titolo uniforme:
- Sermo de versu Psalmi LXXV (Caesarius, s., vesc. di Arles, 470-542)
- Incipit testo:
- Ammonet nos fratres karissimi per prophetam sermo divinus
- Nota:
- "Admonet nos per prophetiam, fratres carissimi, sermo divinus dicens"; cf. Barrali, Chronologia sanctorum et aliorum virorum [...] s. insulae Lerinensis, I, 313-315.
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Fonte:
- IAM29.3.M. Branchi, Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Modena 2011, pp. 170-172.
278v-284v
Sermo CLX B
- Locus:
- 278v-284v
- Titolo supplito:
- Sermo CLX B
- Titolo uniforme:
- De eo quod scriptum est: Bonus homo de bono thesauro cordis sui profert bona (Caesarius, s., vesc. di Arles, 470-542)
- Incipit testo:
- Audivimus fratres carissimi, cum evangelium legeretur, dixisse Dominum ad turbas et ad discipulos suos: Bonus homo de bono thesauro
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Fonte:
- IAM29.3. M. Branchi, Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Modena 2011, pp. 170-172.
274r-277r
Homilia s. Fausti episcopi de psalmo centesimo trigesimo secundo
- Locus:
- 274r-277r
- Titolo:
- Homilia s. Fausti episcopi de psalmo centesimo trigesimo secundo
- Incipit testo:
- Ecce quam bonum [...] Id est divini timoris uno eodemque consensu (cfr. CCSL 104, p. 964)
- Nota:
- Cf. Barrali, Chronologia sanctorum et aliorum virorum [...] s. insulae Lerinensis, I, 315-316.
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Fonte:
- IAM29.3
284v-298v
Sermo XXXVI
- Locus:
- 284v-298v
- Titolo:
- Sermo XXXVI
- Titolo uniforme:
- De diligendis inimicis (Caesarius, s., vesc. di Arles, 470-542)
- Incipit testo:
- In divinis voluminibus, fratres carissimi, ita dispensavit
- Explicit testo:
- quod non exeant inde donec sed
- Lingua:
- Latino.
- Alfabeto:
- Latino.
- Fonte:
- IAM29.3. M. Branchi, Lo scriptorium e la biblioteca di Nonantola, Modena 2011, pp. 170-172.
253r-265r
Alia <admonitio> de caritate