Paleografia Latina dall'Antichità al Rinascimento [di A.M. Piazzoni]

Vat.lat.2063

Informazioni sul manoscritto

Resource type:
Manuscript
Collection:
Vat.lat.
Segnatura:
Vat.lat.2063
Biblioteca:
Biblioteca Apostolica Vaticana
Datazione:
sec. XIV, sec. XV in
Datato:
c. 1401-1402
Data inizio:
1301, 1401
Data fine:
1400, 1425
Paese:
Italia
Regione:
Italia centro-settentrionale e Italia centrale
Materiale:
membr.
Altezza:
230
Larghezza:
175
Numero fogli:
I. 115. I
Nota generale:
Platonis Timaeus a Chalcidio Latino sermone translatus. Platonis Phaedro a Henrico Aristippo Latino sermone traslatus.
Exhibit Tags:
Gotica

Descrizione

Altro nome:
Salutati, Coluccio, 1331-1406 [owner]
Nicolaus PP. V, 1399-1455 [owner]
Collazione:
<I (ff. 1-68)> Codicem priorem ex pergamena satis apta, ab uno eodemque librario, Italico natione, exaratum novem efficiunt fasciculi, quaterniones, quorum ultimi quattuor in fine folia desiderantur; proxima verba in medio ultimae singulorum fasciculorum paginae margine imo ab ipso librario transverso ordine praenuntiantur. […] <II (ff. 69-115)> Hunc codicem ex optimis membranis sex efficiunt quaterniones (quorum sexto ultimum deest folium), primis proximi cuiusque verbis in ultimae singulorum paginae margine medio ab ipso librario praenuntiatis.
Scrittura:
<gotica e pre-umanistica>
Decorazione - Nota:
<I (ff. 1-68)> Voluminis ornamenta satis modica. In f. 1r littera initiales erasa est, eiusque in locum altera successit […]. F. 3r littera initialis roseo caeruleoque depicta coloribus, iisdem coloribus lineis implicatis. Litterae initiales aliae in expositione atque in commentario rubro vel caeruleo depictae caeruleis vel rubris implicatis lineis alterna vice. Paragraphorum signa in rubro parum frequenter inveniuntur. Distinctiones in textu minores litterae initiales rubricatae designant. […] <II (ff. 69-115)> Codicis novi litteram initialem figuris pictis ornandam (f. 69r), veteris autem mutandam (f. 1r), Coluccius curavit. Littera utraque variis fulget coloribus (caeruleo idest, rubro, viridi, gilvoque), super quadrum aureum marginibus quattuor circumsaeptum gilvis (in f. 69r duo eminent capita, hominis scilicet avisque); quae omnia Florentinorum artem sentiunt iudiciumque, scholae fortasse illius, quae Florentiae floruit cuique Sanctae Mariae Angelorum nomen fuit.
Altro autore:
Giovanni da Ravenna, 1343-1408 [internal]
Nota:
Duorum codicum compages. I. Saec. XIV, ff. 1-68. II. Saec. XV in. (fortasse a. 1401-1402), ff. 47 (= ff. 69-115). and <I (ff. 1-68)> Glossis permultis vel in marginibus vel inter lineas textum librarius instruxit, quod commentarium codex quoque Vindobonensis lat. 278 praebet […]. Folio 1r ineunte haec leguntur verba: “Osii episcopi cordubensis rogatu Calcidius hunc librum suscepit transferrendum in quo de statu universae rei agitur […]. F. 3r: “Deo a numero hic liber incipit quia conditor mundane molis numerum voluit habere”. […] <II (ff. 69-115)> Notabilia pleraque glossaeque adsunt, quibus Salutati ipse codicem instuxit. […] Saec. XV vir nescio quis doctus haec f. Ir conscripsit: “Thimeus et Phaedon Platonis”; in f. Iv nota legitur Vaticana saec. XVI post med.: “N(ovus) 2323”.
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Storia:
<I (ff. 1-68)> Librarius quidam e Colucci Salutati scriptorio fuit, qui volumen alterum conscripsit; cfr. B. l. Ullman, The Humanism of Coluccio Salutati, Padova, 1963, pp. 266, 268 […], annis fortasse 1401-1402, postquam Salutati antigraphum a Iohannis Conversini manibus acceperat […]. <II (ff. 69-115)> In f. 115r possessionis est nota erasa, in qua, Ullman quidem sententia, haec legi possunt: “Liber Colucci pyerii cancellarii florentini”.

Informazioni amministrative

Fonte:
C. Leonardi, Codices Vaticani Latini: Codices 2060-2117, In Bibliotheca Vaticana 1987, pp. 7-9. A. Manfredi, I codici latini di Niccolò V. Edizione degli inventari e identificazione dei manoscritti, Città del Vaticano, p. 374.

Testo del curatore

Il manoscritto è costituito da due unità codicologiche, la seconda delle quali è stata unita alla prima per volontà di Coluccio Salutati in modo tale da creare un piccolo corpus di opere platoniche tradotte in latino: gli scritti traditi sono quelli che avevano avuto maggiore circolazione in Occidente prima della stagione umanistica di traduzioni inaugurata da Leonardo Bruni, che avrebbe tradotto il Fedone tra il 1404 e il 1405. La prima parte del codice, vergata in una textualis dell’Italia centro-settentrionale del XIV sec. e contenente il Timeo, fu procurata al Salutati, dopo diverse traversie dovute alla difficoltà da parte dell’umanista di reperire i testi, da Giovanni Conversini; mentre la seconda unità codicologica, allestita su modello della prima, venne copiata presumibilmente agli inizi del Quattrocento per Salutati dal suo allievo Iacopo Angeli da Scarperia. Il riconoscimento  della seconda mano che verga il codice si deve a Zamponi, sulla base di un confronto con l’Oxford, Bodleian Library, Ital. e. 6 e con il Laurenziano Ashb. 1049: per diverso tempo, a partire dagli studi di Petrucci, gli studiosi avevano avanzato il nome di Salutati stesso. Ai ff. 1r e 69r sono presenti due miniature caratterizzate dalla presenza di fogliame e dall’uso di colori brillanti che potrebbero essere assegnate al monastero fiorentino di S. Maria degli Angeli.

Il manoscritto di proprietà di Salutati, come mostra la consueta nota di riscontro al f. 1r nel margine superiore esterno, è attualmente privo di 14 ff. Il codice fu acquistato da Tommaso Parentucelli, futuro papa col nome di Niccolò V: compare infatti nell’inventario dei suoi manoscritti latini.

Il brano trascritto e annotato è al ff. 82v-83r: Plato, Fedone 75, 23 – 77, 26 (cfr. Plato Latinus II, pp. 30-32).

 

Bibliografia

ULLMAN, The humanism, pp. 186, 189, 245, 246, 266 e 268, tav. XIV 2; DE LA MARE, The Handwriting 1.1, pp. 36-37, tav. VIIIg; ZAMPONI nr. 80, pp. 275-277 e le pp. 220, 232 e 250; CHERUBINI - PRATESI, Paleografia, p. 558, tav. 115Ulteriori citazioni bibliografiche.

Descrizioni interne

1r-2v

Chalcidius Smyrnaeus, Epistola ad Osium

Datazione:
sec. XIV
Data inizio:
1301
Data fine:
1400
Nota generale:
I (ff. 1-68).
Locus:
1r-2v
Autore:
Chalcidius Smyrnaeus, sec. IV [internal]
Titolo supplito:
Epistola ad Osium
Titolo uniforme:
Epistula ad Osium (Chalcidius Smyrnaeus, sec. IV)
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
C. Leonardi, Codices Vaticani Latini: Codices 2060-2117, In Bibliotheca Vaticana 1987, pp. 7-9. A. Manfredi, I codici latini di Niccolò V. Edizione degli inventari e identificazione dei manoscritti, Città del Vaticano, p. 374.

3r-68v

Plato, Timaeus

Datazione:
sec. XIV
Data inizio:
1301
Data fine:
1400
Nota generale:
I (ff. 1-68).
Altro nome:
Chalcidius Smyrnaeus, sec. IV [translator]
Locus:
3r-68v
Autore:
Plato, 427-347 a.C. [internal]
Titolo supplito:
Timaeus
Titolo uniforme:
Timaeus (Plato, 427-347 a.C.). Latino
Incipit:
Unus duo tres quartum e numero vestro requiro
Explicit:
ne incognito et ex levi admonitione perspicuo.
Nota:
Interprete Chalcidio, usque ad 53 D.
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
C. Leonardi, Codices Vaticani Latini: Codices 2060-2117, In Bibliotheca Vaticana 1987, pp. 7-9. A. Manfredi, I codici latini di Niccolò V. Edizione degli inventari e identificazione dei manoscritti, Città del Vaticano, p. 374.

68v

Plutarchus, De profectibus in virtute (excerptum)

Datazione:
sec. XV in
Data inizio:
1401
Data fine:
1425
Nota generale:
I (ff. 1-68).
Altro nome:
Aristippus, Henricus, sec. XII [translator]
Locus:
68v
Autore:
Plutarchus, c. 50-127 [internal]
Titolo supplito:
De profectibus in virtute (excerptum)
Incipit:
Quidam ex Platonis familiaribus
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
C. Leonardi, Codices Vaticani Latini: Codices 2060-2117, In Bibliotheca Vaticana 1987, pp. 7-9. A. Manfredi, I codici latini di Niccolò V. Edizione degli inventari e identificazione dei manoscritti, Città del Vaticano, p. 374.

69r-115r

Plato, Phaedo

Datazione:
sec. XV in
Datato:
c. 1401-1402
Data inizio:
1401
Data fine:
1425
Nota generale:
II (ff. 69-115).
Altro nome:
Aristippus, Henricus, sec. XII [translator]
Iacopo d'Angelo da Scarperia, 1360?-1410/11 [scribe]
Locus:
69r-115r
Autore:
Plato, 427-347 a.C. [internal]
Titolo supplito:
Phaedo
Titolo uniforme:
Phaedo (Plato, 427-347 a.C.). Latino
Incipit:
Ipse o phedon affuisti Socrati illa die qua bibit farmacum in carcere
Explicit:
experientiam habuimus optimi et aliter prudentissimi atque iustissimi.
Nota:
Interprete Henrico Aristippo.
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
C. Leonardi, Codices Vaticani Latini: Codices 2060-2117, In Bibliotheca Vaticana 1987, pp. 7-9. A. Manfredi, I codici latini di Niccolò V. Edizione degli inventari e identificazione dei manoscritti, Città del Vaticano, p. 374.