Paleografia Latina dall'Antichità al Rinascimento [di A.M. Piazzoni]

Vat.lat.1202

Informazioni sul manoscritto

Resource type:
Manuscript
Collection:
Vat.lat.
Segnatura:
Vat.lat.1202
Biblioteca:
Biblioteca Apostolica Vaticana
Datazione:
sec. XI ex
Datato:
1058-1087
Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Materiale:
membr.
Altezza:
370
Larghezza:
250
Numero fogli:
262 (+ 19a, 140a, 182a, 216a, 219a; -65-68; bis inveniens ff. 19 et 117, omissis e contra ff. 20 et 118)
Nota generale:
Lectionarium in festis ss. Benedicti, Mauri et Scholasticae.
Exhibit Tags:
Beneventana

Descrizione

Altro nome:
Victor PP. III, b., 1027-1087 [person]
Collazione:
Quaterniones: ff. 1-3 par cum folio addito; 19a per se stans; 96-99, 203-206 biniones; 171-179 quaternio cum folio adiito; 230-231 par; 248-256 quaternio cum folio addito; 257-262 ternio.
Scrittura:
<beneventana>
Decorazione - Nota:
Picturae eximia arte depictae ornant folia non pauca.
Nota:
In summo margine fol. 1 notula manu saec. XV: “Liber in quo est vita beati Benedictj historia<ta>”. Fol. 259v in margine, manu Angeli card. Mai: “ed. apud Mabill. Act. SS. Ben. T. I A<ngelus> M<ai>.
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Storia:
Codex etiam sub Paulo PP. III (1534-1549) in monasterio Casinensi fuisse videtur, nam in catalogo eodem tempore exarato inter libros de vita et miraculis sanctorum enumeratur: «In primis de miraculis s. Benedicti liber et s. Mauri et s. Scolastice per singula miracula optime figuratus, inc. “Domino tribuente”».

Informazioni amministrative

Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, pp. 132-136.

Testo del curatore

Il lezionario di Montecassino, Vat. lat. 1202 noto anche come Codex Benedictus, è un grandioso codice commissionato dallo stesso abate Desiderio (1027-1087), testimonianza importante della cultura dell’Italia meridionale nell’XI sec. Scritto in beneventana cassinense, il codice era destinato ad un uso liturgico ed in particolare corale, in previsione delle feste più importanti del monastero, ovvero quelle dei ss. Benedetto, Scolastica e Mauro. Prova di questo utilizzo sono le note marginali modificate nei secoli sulla base dei numerosi cambiamenti che la liturgia ha subito. Il copista è, probabilmente, il monaco Leone: confuso da una parte della critica con il più famoso Leone Marsicano, si tratterebbe in realtà dello stesso copista del codice 99 di Montecassino e del rotolo dell’Exultet, Vat. lat. 3784. Imponente è l’apparato decorativo che risente delle influenze bizantine. Quasi certamente il manoscritto fu composto alla fine del governo di Desiderio quando il monastero era tornato a fiorire dopo un lungo periodo di decadenza e l’abate aveva chiamato numerosi artisti mettendoli a lavoro nella chiesa abbaziale. Il programma iconografico, infatti, potrebbe essere stato influenzato delle decorazioni che erano già presenti nel paliotto d’altare in oro e smalto con le storie del santo. Anche le inziali sono riccamente decorate; ad esse segue l’inizio del testo in maiuscola sul fondo oro. Particolarmente imponente è l’incipit del II libro dei Dialoghi di s. Gregorio Magno (f. 19r-v): le lettere d’oro sono poste su fondo blu puntinato in bianco e rosso.

Il manoscritto, conservato a Montecassino durante il pontificato di Paolo II (1464-1471) come mostra l’inventario dell’abbazia (ora Vat. lat. 3961), pervenne tra le raccolte della Biblioteca Vaticana poco dopo il 1475 dal momento che si presenta come aggiunta nell’inventario compilato da Bartolomeo Platina.

Il brano trascritto e annotato è al f. CXr: Odo Glannafoliensis, Vita s. Mauri, Abbatis Glannafoliensis (Cfr. BHL 5773). Si annotano anche i ff. IIr e CIXv.

 

Bibliografia

INGUANEZ, Catalogi, p. 41; La prima iconografia benedettina; BATTELLI, Lezioni, p. 140; SPECIALE nr. 122, pp. 244-246; CHERUBINI - PRATESI, Paleografia, p. 312Ulteriori citazioni bibliografiche.

Descrizioni interne

100r-108r

Paulus Diaconus, Homelia in Luc. in octava s. Benedicti

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
100r-108r
Autore:
Paulus Diaconus, c. 720-799 [internal]
Titolo supplito:
Homelia in Luc. in octava s. Benedicti
Titolo uniforme:
De s. patre Benedicto (Paulus Diaconus, c. 720-799)
Nota:
Cap. 36. (PL, t. 95, coll. 200, lin. 32-33).
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 133.

109r-175r

Odo Glannafoliensis, Vita s. Mauri abbatis

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
109r-175r
Autore:
Odo Glannafoliensis, c. 869 [internal]
Titolo supplito:
Vita s. Mauri abbatis
Titolo uniforme:
Vita sancti Mauri (Odo Glannafoliensis, c. 869)
Nota:
*Fausti (ff. 109-114v): Incipit prehatio in vitam vel obitum beati Mauri abbatis, discipuli s. patris Benedicti" cod. Sequitur (ff. 115v-175) Legenda eiusdem Mauri, quae ad usum chori in XII lectionibus divisa fuit.
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, pp. 133-134.

175v-179v

Versus catenati de s. Mauro

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
175v-179v
Titolo supplito:
Versus catenati de s. Mauro
Nota:
Qui perperam Paulo Diacono adscripti fuerunt (ed. PL, t. 95, coll. 1594-1597).
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 134.

180r-207r

Odo Glannafoliensis, De miraculis s. Mauri sive De restauratione monasterii Glannafoliensis

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
180r-207r
Autore:
Odo Glannafoliensis, c. 869 [internal]
Titolo supplito:
De miraculis s. Mauri sive De restauratione monasterii Glannafoliensis
Titolo uniforme:
Miracula sancti Mauri (Odo Glannafoliensis, c. 869)
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, pp. 133-134.

209r-231r

Bertarius Casinensis, Homilia in Matth. (XIII, 45) in natali s. Scolasticae virg.

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
209r-231r
Autore:
Bertarius Casinensis, s., m. 884 [internal]
Titolo supplito:
Homilia in Matth. (XIII, 45) in natali s. Scolasticae virg.
Titolo uniforme:
In die festo s. Scholasticae virginis (Bertarius Casinensis, s., m. 884)
Nota:
Praemissa pericope evangelica.
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 133.

231r-244v

Albericus Casinensis, Vita et obitus s. Scholasticae

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
231r-244v
Autore:
Albericus Casinensis, card., c. 1030-1088 [internal]
Altro autore:
Mabillon, Jean, O.S.B., 1632-1707 [external]
Titolo:
Vita et obitus s. Scholasticae
Titolo uniforme:
Sermo in s. Scholasticam et vita eiusdem (Albericus Casinensis, card., c. 1030-1088)
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
IAM02. M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 134.

244v-259r

Albericus Casinensis, Sermo in s. Scholasticam

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
244v-259r
Autore:
Albericus Casinensis, card., c. 1030-1088 [internal]
Altro autore:
Migne, Jacques Paul, sac., 1800-1875 [external]
Titolo:
Sermo in s. Scholasticam
Titolo uniforme:
Sermo in s. Scholasticam et vita eiusdem (Albericus Casinensis, card., c. 1030-1088)
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
IAM02. M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 134.

259v-262r

Albericus Casinensis, Versus catenati de s. Scolastica

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
259v-262r
Autore:
Albericus Casinensis, card., c. 1030-1088 [internal]
Altro autore:
Migne, Jacques Paul, sac., 1800-1875 [external]
Titolo supplito:
Versus catenati de s. Scolastica
Titolo uniforme:
Carmen de s. Scholastica (Albericus Casinensis, card., c. 1030-1088). 1
Incipit:
Sponsa decora Dei
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, pp. 134-135.

3r-9v

Petrus Damianus, Sermo in vigiliis s. Benedicti

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
3r-9v
Autore:
Petrus Damianus, s., 1007-1072 [internal]
Titolo supplito:
Sermo in vigiliis s. Benedicti
Titolo uniforme:
Sermones (Petrus Damianus, s., 1007-1072). 8, In vigilia s. Benedicti abbatis et confessoris
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 132.

9v-16r

Laurentius Casinensis, Sermo [in vigilia s. Benedicti]

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
9v-16r
Autore:
Laurentius Casinensis, sec. X [internal]
Altro autore:
Laurent, M.-H. (Marie-Hyacinthe), O.P., 1906-1968 [external]
Migne, Jacques Paul, sac., 1800-1875 [external]
Titolo supplito:
Sermo [in vigilia s. Benedicti]
Titolo uniforme:
Sermo in vigiliis s. patris Benedicti (Laurentius Casinensis, sec. X)
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
IAM89. M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 132.

16v-86v

Gregorius PP. I, Dialogorum lib. II

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
16v-86v
Autore:
Gregorius PP. I, Magnus, s., c. 540-604 [internal]
Titolo supplito:
Dialogorum lib. II
Titolo uniforme:
Vita s. Benedicti (Gregorius PP. I, Magnus, s., c. 540-604)
Nota:
a) (ff. 16v-17) Capitula eiusdem libri b) (ff. 18v-86v) De vita et obitu s. Benedicti. Textum Dialogorum duplicem divisionem accepit: alter secundum ordinem capitulorum; alter vero secundum ordinem lectionum ad usum chori. Margines ff. 72v-77 divisionem liturgicam textus.
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 133.

86v-92v

Paulus Diaconus, Versus de miraculis s. Benedicti

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
86v-92v
Autore:
Paulus Diaconus, c. 720-799 [internal]
Titolo supplito:
Versus de miraculis s. Benedicti
Titolo uniforme:
Historia Langobardorum (Paulus Diaconus, c. 720-799). 26, De beato Benedicto, et miraculis, et laudibus eius
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 133.

92v-94v

Marcus Casinensis, Carmen

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
92v-94v
Autore:
Marcus Casinensis, f. 612 [internal]
Titolo supplito:
Carmen
Titolo uniforme:
Versus (Marcus Casinensis, f. 612)
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 133.

94v-98v

Bertarius Casinensis, Versus de miraculis s. Benedicti

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
94v-98v
Autore:
Bertarius Casinensis, s., m. 884 [internal]
Titolo supplito:
Versus de miraculis s. Benedicti
Titolo uniforme:
Carmen de s. Benedicto (Bertarius Casinensis, s., m. 884)
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 133.

99r

Gregorius PP. I, Dialogorum lib. II (fragmentum)

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
99r
Autore:
Gregorius PP. I, Magnus, s., c. 540-604 [internal]
Titolo supplito:
Dialogorum lib. II (fragmentum)
Nota:
Cap. 36. (PL, t. 95, coll. 200, lin. 32-33).
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 133.

1v

Alfanus I, Carmen acrostichum de Desiderio abbate Casinensi

Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
1v
Autore:
Alfanus I, arciv. di Salerno, 1020-1085 [internal]
Altro autore:
Dümmler, Ernst Ludwig, 1830-1902 [external]
Titolo supplito:
Carmen acrostichum de Desiderio abbate Casinensi
Incipit testo:
Domino tribuente ducatum Benedictum
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
IAM56. M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, p. 132.

1r

Versus

Datazione:
sec. XIV-XV
Paese:
Italia
Regione:
Italia meridionale
Localita:
Montecassino
Locus:
1r
Altro autore:
Dümmler, Ernst Ludwig, 1830-1902 [external]
Titolo supplito:
Versus
Incipit testo:
Isti erant versi (!) qui staba<n>t in choro
Nota:
Versus 16.
Lingua:
Latino.
Alfabeto:
Latino.
Fonte:
M.H. Laurent, Codices Vaticani Latini: Codices 1135-1266, in Bibliotheca Vaticana 1958, pp. 134-135.